Uputstvo za korišćenje rečnika

Imajući u vidu potrebe ciljnih korisnika ovog rečnika, kao i činjeni­cu da se albanski i srpski u velikoj meri razlikuju po pitanju fonetskih, mor­foloških, sintaksičkih i drugih odlika, autori su se odlučili za nešto detaljniji pristup pri obradi leksičkih jedinica, što je rezultiralo donekle drugačijim for­matom i sadržajem rečničkog članka u odnosu na do sada objavljene alban­sko-srpske rečnike. Pored uputstva za lakše korišćenje rečnika, nastavak tek­sta sadrži i kraći opis osnovnih leksikografskih pojmova kao što su rečnički članak, odrednica, zaglavlje odrednice i dr., zatim objašnjenje načina navođe­nja različitih vrsta reči u okviru odrednica, kao i završne, odnosno zaključne napomene namenjene korisniku.

Opšte napomene

Rečnički članak sastoji se od odrednica na albanskom jeziku, koje su organizovane abecednim redom, prema redosledu u albanskom alfabetu. Kod jednog broja glasova u albanskom, uglavnom onih čiji se izgovor razlikuje u odnosu na srpski, ili kod onih koje su u albanskom označene grafemama koje se ne upotrebljavaju u srpskom (npr. ë, ll, q, y, x i sl.), data su i kratka pojaš­njenja načina njihovog izgovora. Rečnički članak dalje sadrži zaglavlje odred­nice, odnosno nastavke uz promenljive vrste reči i pokazatelje gramatičke kategorije (vrste reči) ili stanje (akt. – aktiv, pas. – pasiv) kod glagola, kao i značenja odrednice (na srpskom jeziku) u okviru kojih su dati kvalifikatori upotrebne i stilske vrednosti u vidu različitih skraćenica (npr. fig. – figurativ­no, dij. – dijalektizam i sl.). Ukoliko odrednica ima više od jednog značenja, svako od njih odvojeno je oznakom tačka-zarez (;). Uz veliki broj odrednica dati su i primeri kojima se ilustruje njena upotreba, a na samom kraju, tamo gde su autori smatrali da su neophodna dodatna pojašnjenja, uvrštene su i napomene različitog tipa. U nastavku dajemo primer rečničkog članka koji sadrži sve navedene elemente:
y/ll, -lli (mn. -je, -jet), im. m.r. • zvezda; (zvezda) padalica; fig. zast. sudbina, sreća*; fig. razg. reputacija, dobro ime; fig. zvezda (poznata ličnost); fig. zvezda vodilja; mladež ylli i futbollit = fudbalska zvezda; numëroj yjet = brojati zvezde; yll deti = morska zvezda U okviru pridevske upotrebe ima značenje lep, -a, -o: e ka vajzën yll = ćerka mu je lepa kao lutka (prelepa); *Značenje sudbina, sreća u vezi je sa verovanjem da postoji zvezda koja utiče na život i odlučuje o nečijoj sudbini. Odatle i izraz kam lindur me yll = roditi se pod srećnom zvezdom.
Sve homonimne reči (pišu se i izgovaraju isto, ali imaju različito zna­čenje) obeležene su eksponentom (malim brojevima nalik na oznaku fusnota u tekstu). Eksponentom su označene i odrednice koje se mogu javiti u više morfoloških oblika (najčešće kao imenica ili pridev, ali i kao pridev ili prilog, predlog ili prilog, fonema, grafema, simbol, uzvik, rečca ili veznik i sl.):
afër₁, pril. • blizu, kraj, pokraj; bezmalo, skoro banoj afër = stanovati blizu; nga afër = izbliza
afër₂, pred. • blizu, kraj, pored afër shtëpisë = blizu kuće; afër meje = pored mene; e kam afër zemrës = prirastao mi je za srce (drag mi je);

ili
list/ë₁, -a (mn. -a, -at), im. ž.r. •
pisak listë çmimesh = cenovnik
listë₂ (i,e) prid. ž.r. • hrastov, -a, -o;

ili
italian₁, i (mn. -ë, -ët), im. m.r. • Italijan
italian₂, -e, prid. m.r./ž.r. • italijanski, -a, -o.

Kako koristiti ovaj rečnik?

Prilikom navođenja odrednica svih morfoloških vrsta poštovana su ustaljena pravila leksikografske prakse u albanskom jeziku, uz neznatne iz­mene kako bi se u što većoj meri korisnicima, posebno govornicima srpskog jezika, olakšala upotreba. Dalje u tekstu detaljnije ćemo se osvrnuti na svaku od najznačajnijih kategorija odrednica za koju su neophodna objašnjenja, a to su u prvom redu imenice, pridevi i ostale imenske reči (zamenice, brojevi), kao i glagoli, dok ćemo u završnom delu reći nešto više o prevodnim ekviva­lentima, primerima i napomenama.

Imenice

Različito od srpskog, imenice u albanskom poseduju četiri1
1 Ovde izuzimamo apstraktne (i druge) imenice koje često nemaju množinu, pa samim tim ni oblike za neodređeni i određeni vid množine, slučajeve imenica koje poseduju samo oblik za jedninu ili množinu (singu­laria ili pluralia tantum), kao i nekolicinu slučajeva upotrebe imenica samo u jednini ili množini neodređenog ili određenog vida (v. npr. babi, uni, xha i dr.).zasebna morfološka lika – po dva za oba broja (jedninu i množinu) – koji se nazivaju neodređeni i određeni vid (alb. trajta e pashquar dhe e shquar) i predstavljaju posebnu gramatičku kategoriju. U skladu s tim, svaka imenica navedena je u svom izvornom obliku, prvo neodređenom vidu jednine, a zatim i u neodre­đenom i određenom vidu množine, ukoliko ih poseduje:
arsye, -ja (mn. ~, -t); čitati: arsye, arsyeja, arsye, arsyet;
nxënës, -i (mn. ~, -it); čitati: nxënës, nxënësi, nxënës, nxënësit;
petull, -a (mn. -a, -at); čitati: petull, petulla, petulla, petullat;
punim, -i (mn. -e, -et). čitati: punim, punimi, punime, punimet.
Kod svih navedenih primera videli smo da imenska osnova ostaje ne­promenjena, pa se oblici za određeni vid jednine, kao i za oba vida množine, grade jednostavnim dodavanjem nastavaka na samu odrednicu. Oznaka ~ (ti­lda) ukazuje na to da je oblik neodređenog vida množine podudaran osnov­nom obliku imenice (u neodređenom vidu jednine), odnosno da za građenje ovog oblika množine nije potrebno dodavati nikakav nastavak.
Budući da veliki broj imenica u albanskom jeziku oblike za određe­ni vid jednine, odnosno oba vida množine ne gradi prostim dodavanjem na­stavaka na osnovu, kod takvih slučajeva je u cilju olakšavanja upotrebe, kao i uštede prostora, bilo neophodno odvojiti imensku osnovu od nastavka po­moću kose crte (/). Njena funkcija je da ukaže na fonetske i druge promene oblika, kao i na razliku u samom vidu. Ovakvim odvajanjem dobija se osno­va na koju se zatim, u zavisnosti od potrebe, dodaju odgovarajući nastavci za određeni vid jednine, kao i oba vida množine:
artiku/ll, -lli (mn. -j, -jt); čitati: artikull, artikulli, artikuj, artikujt;
hapj/e, -a (mn. -e, -et); čitati: hapje, hapja, hapje, hapjet;
par/k, -ku (mn. -qe, -qet); čitati: park, parku, parqe, parqet;
shkenc/ë, -a (mn. -a, -at); čitati: shkencë, shkenca, shkenca, shkencat.
Međutim, u albanskom jeziku izvestan broj imenica trpi određene fo­netske promene bilo u određenom vidu jednine, bilo u oba vida množine. U pitanju su uglavnom imenice koje množinu grade nepravilno, a u nešto ređim slučajevima radi se o primerima koje i u određenom vidu jednine podležu na­vedenim fonetskim promenama. Iz tih razloga, kod ovakvih odrednica postoji napomena da su u pitanju imenice sa nepravilnom množinom, a kako se kod njih imenska osnova u potpunosti menja, u okviru leksikografske prakse uo­bičajeno je, i svakako neophodno, tada pisati njihove pune oblike za množinu:
at/ë, -i (mn. etër, etërit); čitati: atë, ati, etër, etërit;
ka, -u (mn. qe, qetë); čitati: ka, kau, qe, qetë;
krye, -t (mn. kreu, krerët); čitati: krye, kryet, kreu, krerët;
ftua, ftoi (mn. ftonj, ftonjtë); čitati: ftua, ftoi, ftonj, ftonjtë.
Ukoliko se imenica obavezno upotrebljava s određenim članom, on je  
naveden u zagradi odmah nakon nastavka za određeni vid jednine. U alban­skom jeziku imenice muškog roda dobijaju član i, ženskog roda član e, a sred­njeg roda član të. Član u množini podudara se sa članom koji se upotrebljava za imenice srednjeg roda (të). U pitanju su tzv. prepozitivni članovi, što znači da se oni uvek upotrebljavaju ispred imenice uz koju stoje:
akuzuar₂, -i (i,të) (mn. ~, -të); čitati: i akuzuar, i akuzuari, të akuzu­ar, të akuzuarit;
diel, -a (e,të) (mn. -a, -at); čitati: e diel, e diela, të diela, të dielat;
ecur, -it (të); čitati: të ecur, të ecurit.

Pridevi i ostale imenske vrste reči

Još jedna od strukturalnih razlika između albanskog i srpskog ogleda se i u rodu prideva, koji se u albanskom javljaju u muškom i ženskom rodu, a mogu biti sa i bez prepozitivnog člana. Kada pridev u jeziku postoji u oba roda, u okviru rečničkog članka naveden je uvek u muškom rodu, nakon čega je dat nasavak za ženski rod, a zatim i prepozitivni član(ovi) ukoliko se javlja(ju) uz pridev. Zaglavlje pridevskih odrednica sadrži još i pokazatelje gramatičkog roda i gramatičke kategorije (vrste reči), posle čega slede prevodni ekviva­lenti, primeri i napomene, na identičan način kao i kod imenica. Skraćenice m.r./ž.r. date su redosledom kojim su navedeni oblici prideva – najpre osnov­ni, odnosno oblik za muški rod, a zatim i nastavak za ženski:
evropian₁, -e, prid. m.r./ž.r. • evropski, -a, -o vendet (shtetet) evropiane = evropske zemlje (države); popujt evropianë = evropski narodi
lezetsh/ëm, -me (i,e) prid. m.r./ž.r. • koji, -a, -e godi / prija; uku­san, -na, -no; prijatan, -na, -no; fig. sladak, -tka, -tko, simpatičan, -na, -no grua e lezetshme = prijatna žena
Kod prideva koji ženski rod grade dodavanjem nastavka, princip upo­trebe rečnika u potpunosti se podudara sa načinom korišćenja koji smo spo­menuli kod imenica koje svoje različite oblike u jednini i množini takođe gra­de jednostavnim dodavanjem nastavka na osnovu:
ballkanas, -e; čitati: ballkanas (m.r.), ballkanase (ž.r.);
fetar, -e; čitati: fetar (m.r.), fetare (ž.r.);
popullor, -e; čitati: popullor (m.r.), popullore (ž.r.).
Međutim, pridevi sa članom menjaju kako član, tako i nastavak, u za­visnosti od toga da li se upotrebljavaju u muškom ili ženskom rodu:
brendsh/ëm, -me (i,e); čitati: i brendshëm (m.r.), e brendshme (ž.r.);
suksessh/ëm, -me (i,e); čitati: i suksesshëm (m.r.), e suksesshme (ž.r.);
nevojsh/ëm, -me (i,e); čitati: i nevojshëm (m.r.), e nevojshme (ž.r.).
Pored toga, u albanskom postoje neki pridevi koji mogu biti isključi­vo muškog ili isključivo ženskog roda. U ovim slučajevima odrednica sadrži samo jedan pokazatelj roda (ili m.r. ili ž.r.), a ovakve oznake koristili smo i u onim situacijama gde postoje značajnije fonetske razlike između oblika za muški i ženski rod, pa su takve odrednice date odvojeno:
shtatzënë, prid. ž.r. • trudna, gravidna;
zi₂ (i) prid. m.r. • crn; zao; loš;
zezë (e) prid. ž.r. • crna; zla; loša; ekol. otpadna.
Na potpuno isti način kao pridevi obrađene su i druge imenske reči – u prvom redu zamenice i brojevi, koji mogu biti sa ili bez člana, ali i foneme, koje su u albanskom ženskog roda i menjaju se isto kao imenice:
çka₁, up. zam. • šta? çka i tha? = šta mu je rekao?; çka deshi? = šta je hteo?
gjithë3, (të) neodr.zam. m.r. • svi të gjithë gjallorët = sva živa bića
dysh₁, i (mn. -e, -et), br. m.r. • dvojka (broj, ocena); moneta koja ima vrednost dve pare (mangura, marjaš) mori dysh në matematikë = dobio je dvojku iz matematike
tre, br. m.r. • tri tre burra = tri muškarca; tre vjet = tri godine Upotrebljava se za muški rod. Za ženski rod se upotrebljava oblik tri (v. odgovarajuću odrednicu).
Llë, llë, -ja (mn. ~, -të), fon. ž.r. • slovo, suglasnik, fonema ll llë-ja e madhe = veliko ll; llë-ja e shtypit (e dorës) = štampano (pisano) slovo ll.

Glagoli

Uobičajen način rečničke obrade glagola u albanskom jeziku podra­zumeva njihovo navođenje u prvom licu jednine indikativa prezenta aktiva i pasiva, a ne u infinitivu kako je to praksa u srpskom. Kada se neki glagol, bio
u aktivu ili pasivu, upotrebljava isključivo u trećem licu (jednine i/ili množi­ne), ili kada poznaje samo bezličnu upotrebu, korisniku se na takvu upotrebu skreće pažnja u vidu posebne napomene koja se nalazi posle primera upotrebe (ukoliko su dati). S druge strane, ekvivalenti na srpskom dati su u infiniti­vu, bez obzira da li je u pitanju aktiv ili pasiv na albanskom. Takođe, pojedini glagoli druge konjugacije u albanskom imaju dvostruke oblike – u pitanju su alomorfni nastavci -s i -t, i takvi slučajevi glagola navedeni su u oba oblika, od kojih je jedan u zagradi. U nastavku se osvrćemo na nekoliko ilustrativnih primera glagolskih odrednica u rečniku:
bëj, gl. akt. • napraviti; praviti; činiti; raditi bëj një tortë = praviti tortu; bëj një shtëpi = praviti kuću
flas, gl. akt. • govoriti; razgovarati; pričati flas disa gjuhë të huaja = govoriti nekoliko stranih jezika; flet ngadalë = govori polako
fut₁ (fus), gl. akt. • staviti; ubaciti fut në xhep = staviti u džep; i fut librat në raft = staviti knjige na policu; fut një gozhdë = zabiti ekser
heshtet, gl. pas. • ćutati se; ne pričati se o nečemu heshtet për ndotjen e ajrit = ćuti se o zagađenju vazduha; pse heshtet për... = zašto se ćuti o.... Glagol se upotrebljava samo u trećem licu jednine; u albanskom ima značenje ćuti se (ne priča se) o nekome ili nečemu.
qeshem, gl. pas. • smejati se
i qeshej fytyra = lice mu se smeši (osmehuje, smeje)
U okviru bezlične upotrebe (sa kratim oblikom lične zamenice u da­tivu) ima značenje osmehivati se, smešiti se lice (nekome).
dihet, gl. pas. • znati se, biti poznato s’dihet ku iku = ne zna se gde je otišao; dihet (mirë) se (që).. = zna se (dobro) da (je)... (dobro je poznato da (je)...) Glagol se upotrebljava samo u trećem licu; u albanskom nema zna­čenje “znati se s nekim, poznavati se s nekim” (alb. njihem), već se upotrebljava isključivo u bezličnim konstrukcijama tipa “poznato je” i sl.

Nepromenljive vrste reči

Ostale vrste reči zastupljene u rečniku obuhvataju predloge, priloge, rečce, uzvike, grafeme, izraze, članove, prefikse i dr. Način njihovog navođe­nja podudaran je standardnoj leksikografskoj obradi ovih vrsta reči u drugim višejezičnim rečnicima:
do₂, rečc. • rečca za građenje futura
do të vijë = doći će; do të këndojnë = oni će pevati
faleminderit / falemnderit, uzv. • hvala
ju faleminderit! = hvala vam!; faleminderit për të gjitha! = hvala na svemu! Ova reč se upotrebljava u oba oblika: faleminderit i falemnderit. Oblik falemnderit se upotrebljava kada se nekome obraćamo neformalno, dok se faleminderit upotrebljava kada se nekome obraćamo formal­no, zvanično.
edhe₁, vezn. • i
do të vijë edhe Natasha = doći će i Nataša; edhe po edhe jo = i da i ne
edhe₂, pril. • još
s’ ka ardhur edhe = nije još stigao; punon edhe = još radi; edhe më shumë = još više (i više)
edhe3, rečc. • i
edhe sot e kësaj dite = i dan danas; edhe atje ai nuk hoqi dorë = ni tamo nije odustao
gegërisht, pril. • gegijski
fliste gegërisht = govorio je gegijski (na gegijskom dijalektu)
i3, čl. • prepozitivni član
Prepozitivni član muškog roda u jednini koji se nalazi ispred jednog broja prideva, zamenica i imenica.
Iako se članovi ne mogu prevesti, budući da su više gramatička kate­gorija, njihov uslovni prevod može biti „taj/ovaj“ i slično, u zavi­snosti od imenice i od njenog roda i broja u srpskom jeziku.
shumë-, pref. • mnogo-, više-
Početni deo određenog broja složenica sa značenjem „mnogo-” ili “više-”: shumëkatësh = višespratni, -a, -o; shumëngjyrësh = višebojan, -na, -no, šaren, -a, -o; shumëditësh = višednevni, -a, -o, shumëfaqesh = mnogostran.16

Završne napomene

Na početku smo spomenuli opšti izgled i sve elemente jednog reč­ničkog članka, od kojih ćemo se u ovom delu ukratko osvrnuti na značenja i prevodne ekvivalente, primere upotrebe i napomene. Za svaku odrednicu nastojali smo da obuhvatimo osnovna i ona značenja koja su, prema našim saznanjima na osnovu različitih izvora i istraživanja, u najvećoj meri za­stupljena u svakodnevnoj upotrebi u albanskom jeziku, i to u različitim sfe­rama upotrebe. Oblasti na koje smo posebno obratili pažnju uključuju, pored osnovne leksike, administrativno-pravnu i sudsku terminologiju, ekonom­sku i finansijsku, tehničko-tehnološku, računarsku, medicinsku i mnoge druge oblasti. Takođe, uzevši u obzir nastojanja i opredeljenost Balkana ka evropskim integracijama, u rečniku je u velikoj meri zastupljena i ova vrsta terminologije, s posebnim osvrtom na pravne tekovine EU.
Sama značenja odrednica trudili smo se da u što većoj meri obogati­mo primerima u vidu terminoloških spojeva, frazeoloških izraza, poslovica i sličnih izraza, kako bi se korisniku čiji izvorni jezik nije albanski u što većoj meri približio semantički opseg svake od odrednica koju smo obradili. Preko deset hiljada odrednica poseduje adekvatne primere upotrebe koje ćemo na­stojati da još više dopunimo posebno stručnom i tehničkom terminologijom, kao i svakodnevnim izrazima i kolokacijama, uz dodavanje još većeg broja značenja uz svaku odrednicu. Pored toga, veliki broj odrednica sadrži napo­mene opšteg, gramatičkog ili kulturološkog tipa, i to u onim slučajevima u kojima smo smatrali da će korisniku omogućiti da se na najbolji način upozna ne samo sa jezičkim specifičnostima albanskog, već i različitim elementima kulture, tradicije, gastronomije i drugih oblasti života. Imajući u vidu i dija­lektološku sliku albanskog na teritorijama na kojima se govori, u rečnik smo uključili i veliki broj dijalektizama uglavnom severne (gegijske) varijante.
Nadamo se da će rečnik doprineti boljem upoznavanju, usvajanju i savladavanju albanskog jezika kod korisnika različitih profila – od učenika i studenata, pa sve do profesionalnih prevodilaca i naučno-istraživačkog ka­dra. Svesni smo da svaki poduhvat sličan ovome bespogovorno mora imati svojih nedostataka i propusta, ali se nadamo da će njegova upotrebna vred­nost biti adekvatna potrebama savremenog korisnika, kao i da će vam biti od pomoći i da ćete ga s lakoćom i uživanjem koristiti.

Spisak skraćenica

Skraćenice gramatičkih kategorija i pojmova

abl. – ablativ
akr. – akronim
akt. – aktiv
akuz. – akuzativ
aor. – aorist
bezl. – bezličan, -na, -no
br. – broj
čl. – član
dat. – dativ
fon. – fonema
gen. – genitiv
gl. – glagol
graf. – grafema
im. – imenica
imp. – imperfekt
imper. – imperativ
instr. – instrumental
izr. – izraz
jd. – jednina
kop. – kopula
l. – lice
l. zam. – lična zamenica
lok. – lokativ
mn. – množina
m.r. – muški rod
mod. rečc. – modalna rečca
neodr. vid – neodređeni vid
neodr. zam. – neodređena zamenica
nom. – nominativ
odn. zam. – odnosna zamenica
odr. vid – određeni vid
onom. – onomatopeja
part. – particip
pas. – pasiv
perf. – perfekat
pok. zam. – pokazna zamenica
povr. zam. – povratna zamenica
pred. – predlog
pref. – prefiks
prid. – pridev
pril. – prilog
prisv. zam. – prisvojna zamenica
rečc. – rečca
simb. – simbol
s.r. – srednji rod
skr. – skraćenica
up. zam. – upitna zamenica
up-odn. zam. – upitno-odnosna zamenica
uzv. – uzvik
vezn. – veznik
zam. – zamenica
ž.r. – ženski rod

Opšte i tehničke skraćenice

adm. – administracija
agr. – agronomija
akr. – akronim
anat. – anatomija
anahr. – anahron
angl. – anglicizam
ant. – antički
arh. – arhitektura
astr. – astronomija/astrologija
biol. – biologija
bot. – botanika
crkv. – religijski termin
dij. – dijalektizam
diplom. – diplomatija
dosl. – doslovno
ekol. – ekologija
ekon. – ekonomija
el. – elektronika
elek. – elektrotehnika
eng. – engleski
etn. – etnografija
euf. – eufemizam
farm. – farmakologija
fig. – figurativno značenje
fin. – finansije
fiz. – fizika
fiziol – fiziološki
folk. – folklor, folkloristika
fud. – fudbal
gastr. – gastronomija
geog. – geografija
geol. – geologija
geom. – geometrija
gram. – gramatika
grč. – grčki
hem. – hemija
hip. – hipokoristik
iron. – ironično
ist. – istorija
jur. – jurisprudencija, pravo
knj. – književnost
kol. – kolokvijalno
komp. – kompjuterski (računarski) termin
kozm. – kozmetološki
lat. – latinizam
ling. – lingvistika
log. – logika
mar. – nautika
mat. – matematika
meh. – mehanika
med. – medicina
min. – mineral
mit. – mitologija
muz. – muzika
neg. zn. – negativno značenje20
pej. – pejorativno značenje
pol. – politika
pom. – pomorstvo
psih. – psihologija
rač. – računarstvo
razg. – termin u razgovornoj upotrebi
rel. – religija
šalj. – šaljivi termin
simb. – simbol
sin. – sinonim
skr. – skraćeno
slik. – slikarstvo
spec. – specijalistički
spor. – sport
šah. – šahovski termin
teat. – pozorište
teh. – tehnika
tur. – turcizam
val. – valuta
vet. – veterinarstvo
voj. – vojni termin
vulg. – vulgarizam
zast. – zastareli termin
zool. – zoologija